Društvo „Ženski pokret“ – stogodišnji eho borbe za ravnopravnost

Istorija društva „Ženski pokret“ u Brodu proteže se u prošlost gotovo cijeli jedan vijek. Na inicijativu Brođanke Anke Popović društvo je osnovano 1924. godine, a za predsjednicu je izabrana Tereza Goldberger. Društvo je djelovalo u skladu sa idejama i programskim ciljevima Društva za prosvećenje žene i zaštitu njenih prava, Narodnog ženskog saveza i Alijanse feminističkih društava u Kraljevini SHS. Član četiri Pravila brodskog društva Ženski pokret decidno kaže: cilj društva je a) prosvećivanje žena i b) sticanje svih građanskih prava za ženu i potpuno izjednačenje žene sa čovekom. „Ženski pokret“ u Bosanskom Brodu bilo je izuzetno aktivno društvo koje je okupljalo veliki broj naprednih žena i djevojaka svih konfesija i nacija. Sredinom 1920-ih upravu društva činile su Anka Popović, Terezija Goldberger, Milka Jovanović, Flora i Sultana Pesah, Natalija Nedimović, Ivanka Ivanović, Milica Sušić, Milana Petrović, Zejneba Čohadžić, Štefanija Kaunic, Olga Ćurguz, Marija Čoh i brojne druge. U časopisu „Ženski pokret“ koji je izlazio od 1920 do 1938. godine često su objavljivani članci o aktivnostima društva iz Broda – tako do nas stižu vijesti o analfabetskim tečajevima, školama za ručni rad, ili domaćičkim školama koje su održavale članice društva. Ideja je bila da se mladim djevojkama koje bi završile neki od ovih tečajeva omogući „da sebi zasluže svakidašnji hleb“ kako stoji u jednom dopisu iz Broda. Aktivnosti društva nisu se ograničavale samo na grad, pa su tako u julu 1925. članice organizovale školu za domaćice u Liješću.

Koliko je značajno društvo „Ženski pokret“ bilo ne samo za Brod, već uopšte, govori podatak da je upravo u Brodu na poziv Feminističke alijanse organizovan sastanak svih izaslanica ženskih pokreta u državi. Tog 26. septembra 1926. u Brodu je izglasano osnivanje Alijanse Ženskih pokreta, a jednoglasno je traženo aktivno i pasivno pravo glasa za žene u opštinama. Na ovaj način izdvojila su se društva koja su se otvoreno zalagala za feminističke ideje od onih koja su se bavila humanitarnim radom. To svakako ne znači da su te dvije različite struje prestale da sarađuju, naprotiv. Ostalo je zabilježeno da je u maju 1927. Ženski pokret u Brodu zajedno sa Podmlatkom Crvenog krsta i Odborom Kola Srpskih Sestara priredio lijep program i akademiju povodom obilježavanja Materinskog dana. Upravo te 1927. godine predsjednica društva Ženski pokret u Brodu postaje Anka Popović koja je do tada obavljala poslove sekretara, a na upražnjeno mjesto sekretara dolazi višegodišnja saradnica, učiteljica Ivanka Ivanović.

Iznenadna i prerana smrt Anke Popović 1928. označila je i kraj zlatnog doba društva „Ženski pokret“ u Brodu. Arhiva društva ne postoji i mi danas ne znamo do kad je ono formalno postojalo. Međutim, ostalo je nešto dirljivih uspomena na Anku Popović, Brođanku koja je svojim progresivnim idejama i zalaganjem učinila mnogo za žene toga vremena. U nekrologu objavljenom na prvoj stranici jednog broja časopisa Ženski pokret, između ostalog, piše: „Jedan od najtežih gubitaka, koje je pretrpeo Ženski Pokret od njegovog osnivanja, jeste smrt Anke Popović, predsednice Ženskoga Pokreta u Bosanskom Brodu. Anka Popović je dete ugledne trgovačke porodice iz Bosanskog Broda. Odgajena u duhu naših starih srpskih bosanskih porodica, u kojima se za narod živelo i umiralo, Anka je imala sve najlepše osobine naših Bosanki. Vredna, poverljiva i do krajnosti ispravna u radu, brzo je počela biti cenjena, i još pre deset godina postaje prokurista Srpske Banke u Slavonskom Brodu – prva žena prokurista banke u našoj zemlji (podvukao BB). Jedina uteha u ogromnom gubitku neka je ta, što Anka Popović spada u one besmrtne duše, koje nisu živele samo za sebe, i stoga svojim večitim odlaskom iz sredine u kojoj su živeli ne iščezavaju potpuno, njihova uspomena živi mnogo duže posle njihove smrti i ona, kao sjaj već odavno ugaslih zvezda, svetli i pokazuje pravac onima, koje nadahnute njenim idealima i dalje idu onim putem, koji je ona počela krčiti.“

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, juli 2022.

SIMEON POPOVIĆ – EPISKOP I REKTOR IZ LIJEŠĆA

Uzme li se u obzir istorijski kontekst, zaista zvuči nevjerovatno  da je neko ko je rođen u Liješću u drugoj polovini 19. vijeka uspio da postane episkop i rektor bogoslovije. Simeon Popović, rođeni Liješćanin, ostvario je upravo ovakav podvig. Popović je rođen u Liješću 20. aprila 1874. a osnovnu školu završio je u Derventi (iako neki izvori kažu – u rodnom mjestu). Potom je završio gimnaziju u Sremskim Karlovcima, a zatim i Pravoslavni bogoslovski fakultet u Černovicima u Rumuniji (1901).

Položio je državni ispit i dva rigoroza i promovisan je za doktora bogoslovlja januara 1904, takođe u Černovicima. Postavljen je za suplenta Bogoslovije u Reljevu (1901). Bio je vjeroučitelj Velike gimnazije u Sarajevu (1904-1906). Zamonašio se 1906, a čin arhimandrita dobio je 1909. Kandidovan je za mitropolita banjalučko-bihaćkog (1908) i za mitropolita zvorničko-tuzlanskog (1909), ali se Austrougarska protivila njegovoj kandidaturi. Za vreme Prvog svetskog rata bio je osuđen kao veleizdajnik i u zatvoru je proveo dvije godine (od septembra 1914. do oktobra 1916.). Po izlasku iz zatvora nije mu dozvoljeno da radi kao profesor, pa je bio postavljen za privremenog sveštenika u zabačeno selo Uništa. Od 1918. je radio kao vjeroučitelj trgovačke akademije u Brčkom, gimnazije u Sarajevu, a jedno vrijeme proveo je i u Ministarstvu vera u Beogradu. Bio je član komisije za polaganje profesorskih ispita u Bosni, te urednik službenog lista „Istočnik“. Za nastavnika Bogoslovije u Prizrenu postavljen je 13. januara 1921. godine, a za rektora 4. marta 1924.

Zaslužan je za ustrojstvo školsko-internatskog života i za organizovanje velike proslave pedesetogodišnjice rada Bogoslovije. Na mjestu rektora Bogoslovije bio je sve do 18. juna 1934. kada je izabran za episkopa zletovsko-strumičkog. Hirotonisan je 16. septembra u Sremskim Karlovcima, a ustoličen u Štipu 7. oktobra 1934. U časopisu „Bratstvo“ tim povodom je pisalo: „Dr. Simeon Popović rođen je u Liješću, srez derventski, u kući koja je davala narodu borce i sveštenike. Naši južni krajevi dobili su u novom episkopu dobrog i vrednog crkvenog radenika koji je ceo svoj život posvetio crkvi“. Godine 1938. postavljen je za predsjednika Velikog crkvenog suda u Beogradu. Bio je odlikovan Ordenom Svetog Save IV, III i II stepena, Ordenom Belog orla II stepena, francuskim ordenom i ordenom Crvenog krsta. Preminuo je 21. oktobra 1939. a sahranjen je u Hramu Svetih arhanđela u Štipu.

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, juni 2022.

AKADEMIK MILENKO S. FILIPOVIĆ – ČOVJEK MEĐU LJUDIMA

   Dr Milenko S. Filipović, jedno od najznačajnijih imena srpske i jugoslovenske etnologije prošlog vijeka, rođen je u Bosanskom Brodu 8. novembra 1902. kao prvo od sedmoro djece koje su imali otac Sreten i majka Emilija. Osnovnu školu završio je u Visokom, a gimnaziju u Tuzli. Geografiju, etnologiju i nacionalnu istoriju studira na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a profesori su mu čuveni Jovan Cvijić, te etnolozi Jovan Erdeljanović, Veselin Čajkanović, Tihomir Đorđević. Već sa 22 godine počeo je da objavljuje naučne radove, sa dvadeset tri je diplomirao, a sa dvadeset šest je doktorirao. Na Filozofskom fakultetu u Skoplju je izabran za vanrednog profesora, biva primljen u Skopsko naučno društvo i osniva prvo Etnološko društvo u Jugoslaviji. Nakon Drugog svjetskog rata bio je kustos Etnografskog muzeja u Beogradu, a od 1950. je naučni saradnik i zamjenik direktora Etnografskog instituta Srpske akademije nauka. Školsku 1952-53 godinu Milenko Filipović provodi u Sjedinjenim Američkim Državama, kao stipendista Rokfelerove fondacije, kao predavač ali i slušalac na Harvardskom univerzitetu i obilazeći pred kraj svog boravka brojne gradove u kojima je bilo srpskih iseljenika. Od 1955. predavao je antropogeografiju i etnologiju na geografskom odsjeku Filozofskog fakulteta u Sarajevu do penzionisanja 1962. Milenko S. Filipović bio je član Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, direktor Balkanološkog instituta ANU BiH, te glavni urednik „Geografskog pregleda“ – prvog naučnog geografskog časopisa u BiH. Preminuo je u Beogradu, 22. aprila 1969.

Bibliografija profesora Filipovića je izuzetno obimna i raznovrsna i obuhvata oko 400 radova. Kad bi se ovome pridodali kratki prikazi, izvještaji i komentari, ovaj broj bi se popeo na gotovo hiljadu, što je zaista impozantno za jedan relativno kratak životni vijek. Pisao je etnološke, etnografske i geografske radove, pokazujući vanrednu širinu naučnog rada, te izuzetno zanimanje za najrazličitije manifestacije čovjekovog života i djelovanja u prostoru. O Brodu i okolini (Liješće, Lužani) ostavio je zanimljive detalje u radu „Stari srpski zapisi i natpisi iz severoistočne Bosne“ gdje se pominju zapisi u starim crkvenim knjigama u bogomoljama. O životu i djelu akademika Milenka S. Filipovića napisani su brojni članci, objavljeno je nekoliko knjiga (najpoznatija je svakako „Čovek među ljudima“ autorke Đurđice Petrović), a 2002. na Prirodno-matematečkom fakultetu u Banjoj Luci održan je i Okrugli sto povodom stogodišnjice rođenja naučnika.

Autor ovog feljtona upoznao se sa radom Milenka S. Filipovića sticajem srećnih okolnosti preko svog profesora Miloša Bjelovitića koji je još 1950-ih bio Filipovićev asistent u Sarajevu. Poštovanje prema akademiku Filipoviću gajio je do kraja života i prenio ga na potpisnika ovih redova. Početkom ovog vijeka, profesor Miloš Bjelovitić je uložio napor da neka ulica u mjestima za koje je akademik Filipović bio vezan (Brod – po rođenju, Modriča – po čuvenoj monografiji „Modriča nekad i sad“) po njemu dobije ime, ali bez uspjeha. Moja želja je skromnija: pamtimo ime ovog znamenitog Brođanina i sjetimo se da je jedan akademik na životni put krenuo upravo iz našeg grada.

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, avgust-septembar 2022.

VOJISLAV VOJA ČOLANOVIĆ – LAVOVSKI DIO SVAČEGA

   Vojislav Voja Čolanović rođen je u Bosanskom Brodu 15. septembra 1922. Njegov otac Marko bio je vojno lice i sa srpskom vojskom se obreo u Brodu krajem Prvog svjetskog rata. Tu je upoznao Vojinu majku Ilinku koja je u Brod stigla iz Erduta. Kad je Voja imao tri godine Čolanovići se sele u Slavonski Brod, a potom u Beograd gdje je Voja i preminuo 14. oktobra 2014.

 Voja Čolanović je bio svestrana ličnost, prije svega književnik svjetskog renomea, ali i urednik, prevodilac, scenarista… Od 1958. do 2012. objavio je trinaest knjiga pripovjedaka i romana, te dvije autorsko-priređivačke knjige o starim japanskim junacima i o genetičkom inženjeringu. Njegova djela nagrađivana su gotovo svim najvažnijim nagradama: NIN-ova (Zebnja na rasklapanje), Andrićeva (Osmeh iz crne kutije), Stevan Sremac, Borisav Stanković, Danko Popović (Oda manjem zlu), Benito Huarez (Druga polovina neba). Ali, Čolanović nije samo osvajao nagrade za svoj književni rad. Naime, Čolanović je bio osnivač i prvi urednik Naučnog programa Televizije Beograd i autor velikog broja emisija, a za jednu od njih – Umesto kristalne kugle – bio je nagrađen na festivalu u Zapadnom Berlinu. Njegovo interesovanje za nauku i futurologiju bilo je dugotrajno i dosljedno, zato ne čudi što su likovi u njegovim djelima često naučnici, ili što je godinama pisao i prevodio članke za čuveni časopis „Galaksija“. U njegovim djelima ima i autobiografskih elemenata, naročito iz Drugog svjetskog rata u kome je Čolanović učestvovao kao mitraljezac na bombarderu u sastavu partizanskog ratnog vazduhoplovstva (nosilac je Ordena za hrabrost). Nakon rata, radio je u Tanjugu, bio je u uredništvu časopisa „Savremenik“, a prvi roman Druga polovina neba objavljuje 1963 (recenzenti su bili Stevan Raičković i Skender Kulenović) koji je nagrađen kao najbolji prvi roman u Jugoslaviji. Osim u „Savremeniku“, bio je i u uredništvu časopisa „Književnost“, u uređivačkom odboru Srpske književne zadruge, godinama je uređivao izdanja iz oblasti svjetske književnosti u IP „Rad“, a vodio je i beogradsku redakciju jugoslovenskog magazina Encyclopedia Moderna. Radio je i kao dramaturg u Beogradskom dramskom pozorištu, bio je sekretar (1966–1968) i predsjednik Srpskog PEN Centra (1980–1982). Više od jedne decenije Voja Čolanović je bio i sekretar Pagvaške grupe Srbije, nacionalnog ogranka pokreta za mir koji su 1957. osnovali Albert Ajnštajn i Bertrand Rasel. Prevodio je sa francuskog, engleskog, njemačkog i ruskog jezika, a na srpski je, između ostalih, preveo nobelovce Foknera, O’ Nila, Čerčila, te Malamuda, dobitnika Pulicerove nagrade.

Čolanović je mnogo zadužio našu kulturu, prvenstveno kao književnik, ali i uopšte kao višedecenijski kulturni radnik i premalo je prostora da se ovdje čak i taksativno pobroji sve ono što nam je Čolanović ostavio na korištenje i uživanje. Parafrazirajući naslov njegovog romana Lavovski deo ničega, može se reći da je ova svestrana ličnost, ovaj skromni i dobrodušni čovjek doista bio lavovski dio svačega. Ono što treba istaći jeste da bez obzira na sve uspjehe, Čolanović nikad nije zaboravio svoj rodni grad. U štampi i sjećanju ostalo je zabilježeno da je prilikom prve godišnjice oslobođenja Broda 1993. došao u razrušeni grad, u ratnu zonu da bi promovisao zbirku pripovjedaka Osmeh iz crne kutije. Uprkos poznim godinama, nastavio je da dolazi u Brod kad god je mogao, gostovao je u Srednjoškolskom centru i u biblioteci gdje je jedno vrijeme održavana i manifestacija „Književni tokovi Voje Čolanovića“ (razgovore je najčešće moderirao profesor Teodor Trifunović). Potpisnik ovih redova je prilikom jednog od tih druženja devedesetih takođe upoznao Čolanovića. Danas, pun vijek od rođenja našeg najznačajnijeg pisca, dozvoliću sebi da u svoje ime i ime Brođana kažem tek jednu riječ koju, može biti, nismo stigli da mu uputimo za života: hvala!      

Za više od pola vijeka spisateljskog stvaranja objavio je četiri zbirke pripovjedaka Osedlati mećavu (1958), Miris promašaja (1983), Osmeh iz crne kutije (1993) i Načelo neizvesnosti (2003; izbor Vase Pavkovića) i osam romana – Druga polovina neba (1963), Pustolovina po meri (1969), Telohranitelj (1971), Levi dlan, desni dlan (1981), Zebnja na rasklapanje (1987), Džepna kob (1996), Lavovski deo ničega (2002) i Oda manjem zlu (2011). Posebno mjesto pripada  knjizi Voja Čolanović (Nezaobilazni vodič kroz poetički i intimni svet Voje Čolanovića, 2012). Osim toga treba pomenuti i knjige Legende o starim japanskim junacima (1967) i Prekrajanje živog (genetičko inženjerstvo – dostignuća, predviđanja, opasnosti, 1998).

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, oktobar 2022.

BRODSKI JEVREJI – KRATAK PUT OD NASELJAVANJA DO IŠČEZAVANJA

   Još od sredine devetnaestog vijeka Brod postaje važno mjesto za trgovinu između dva carstva, a od 1860-ih kad je izgrađena cesta do Sarajeva ta saobraćajno-trgovačka uloga se dodatno učvrstila. U to vrijeme u Brod se doseljavaju i prvi Jevreji i aškenaske i sefardske porodice. Koliko dugo su Jevreji prisutni u gradu govori i podatak da je Askija (sin Rafaela) iz poznate porodice Merkadić rođen upravo u Bosanskom Brodu 1858. Godine 1867. Jevrejima je nagodbom zagarantovana građanska ravnopravnost u Austriji i Ugarskoj, ali Hrvatska to nije prihvatala u praksi još nekoliko godina, pa su se Jevreji intenzivnije naseljavali u Brodu na desnoj obali Save. Nakon 1878. godine i daljeg razvoja grada kao saobraćajnog i trgovačkog čvorišta dolazi do još intenzivnijeg naseljavanja, s tim da u tom periodu u Brod sve više dolaze sefardske porodice. Jedna od najvećih bila je porodica Pesah koja je stigla iz Dervente, a osim njih došle su i porodice Albahari, Merkadić (originalno Merkado), Baruh, Danon, Finci, Kabiljo, Salom i druge. Treba istaći da je nakon okupacije BiH jevrejska zajednica djelovala jedinstveno u oba Broda, tako da su neki Jevreji često živjeli u Slavonskom Brodu, a fabrike i radnje imali u Bosanskom i obrnuto. Brodski Jevreji bili su prije svega trgovci, ali su otvarali i fabrike, poput Merkadićeve ciglane. Neki su radili kao optičari, zubni tehničari (Josip Finci), neki su bili inženjeri hemije zaposleni u Rafineriji nafte (Polak Koloman), neki su bili bravari i radili u fabrici ulja Danica (Jakob Grinvald), dok su neki bili oficiri u vojsci Kraljevine Jugoslavije (Dorner Emanuel). Ipak, trgovina je bila glavna djelatnost i tokom više decenija na prelazu iz devetnaestog u dvadeseti vijek Jevreji su u Brodu imali mnoge radnje: Flora Finci imala je trgovinu manufakturne robe kao i Dojč Roza, Solomon Merkadić je imao trgovinu još 1885., Juda D. Pesah 1890., Vilhelm Goldštajn 1892. Alfred Goldberger je bio jedan od vođa cionističke organizacije, predsjednik Jevrejske opštine, ali bio je i poznati špediter, imao je međunarodni otpremni zavod i vlastito carinsko predstavništvo na broju 90 u Glavnoj ulici. Redlih Fanika bila je vlasnica stovarišta drvene građe i ogrevnog drveta nedaleko od pravoslavne crkve, a trgovinu mješovitom robom imala je i Ema Pesah. Osim što su značajno uticali na privredni život grada, Jevreji su bili veoma aktivni u upravi, društvenom i javnom životu. Sreska ispostava u Brodu imala je u jednom periodu i zastupnika Jevreja, bio je to Adolf Grinberg, dok je Egon Grinberg bio bankarski činovnik. U Brodu su Jevreji imali opštinu (u vjerskom smislu), ali nisu imali bogomolju, niti su imali vlastitih udruženja. Potrebe za tim aspektom su zadovoljavali u Slavonskom Brodu, ali su zato u Bosanskom Brodu nerijetko učestvovali u kulturnom životu u okviru drugih udruženja i organizacija. Alfred Goldberger je, na primjer, bio na čelu Dobrovoljnog vatrogasnog društva, a njegova supruga Terezija bila je aktivna u udruženju Ženski pokret. Osim Terezije, u društvu Ženski pokret bile su aktivne i druge Jevrejke, na primjer Flora Pesah i Kete Goldštajn. Ostalo je zabilježeno i da je bračni par Goldbergerimao vlastito „ton-kino“ na otvorenom koje su koristili i drugi Brođani. Tako su 1933. Goldbergerovi ustupili „bašču Ton-kina“ za obilježavanje Gajretovog dana koji su zajednički priredili Gajret, Soko, Jadranska straža i Glazbeni zbor željezničara.

Broj Jevreja u Brodu konstantno je rastao od prvog popisa 1879. kada ih je bilo 52, do popisa iz 1910. pred početak Prvog svjetskog rata kad ih je u gradu bilo čak 163. Nakon rata i u potonjim godinama broj jevrejskih porodica u Brodu se smanjuje, što je svakako u vezi i sa novonastalim uslovima u kojima je Brod izgubio trgovački, pa i sabraćajni i strateški značaj kakav je imao. U osvit Drugog svjetskog rata u Brodu je živjelo 26 jevrejskih porodica sa 62 člana. Od njih su u gradu ostale svega četiri žene i jedan muškarac koji su živjeli u mješovitim brakovima i ranije su prihvatili hrišćanstvo. Svi drugi brodski Jevreji, ukupno njih 57, život su završili u logorima Jasenovac i Đakovo. Jevrejsko groblje je devastirano u toku rata, a nadgrobni spomenici su upotrebljavani za izgradnju kuća i njemačkih baraka. Sa nekadašnjeg groblja su nakon Drugog svjetskog rata ekshumirani ostaci pokojnika uz blagoslov Saveza jevrejskih opština Jugoslavije. Savez je, nedugo potom, to zemljište prodao Tvornici čarapa „Bosna“.

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, novembar 2022.

SIMA LUKIN LAZIĆ: RODOLJUB, VRAČ, GLUMAC I OZBILJNI HUMORIST

   Sima Lukin Lazić rođen je u Bosanskom Brodu 15. avgusta 1863. godine u trgovačkoj porodici. Zbog antiturskog djelovanja njegovog oca, porodica se seli u Srbiju, pa je Sima osnovnu školu završio u Šapcu, a tri razreda gimnazije u Beogradu. Prekinuo je školovanje da bi se kao dobrovoljac priključio srpskoj vojsci u ratu protiv Turske, međutim, zbog bolesti nije bio primljen u vojne redove. Ipak, nedugo potom primljen je u redove pozorišnih djelatnika, najprije u trupu Fotija Iličića, a zatim je igrao kod Đure Protića, Đorđa Peleša i Petra Ćirića na beogradskim scenama. Kraće vrijeme je nastupao na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu, a u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu proveo je tri godine (1886-1889) igrajući dramske i karakterne uloge. Nakon glumačke karijere Sima Lukin Lazić se okreće publicistici, izdavaštvu i pisanju. Još 1889. godine u Beogradu pokreće „Bič“, list za šalu i satiru, ali zbog cenzure ovo glasilo prestaje da izlazi naredne godine, a Lazić je morao da prebjegne u Zagreb. Tu ubrzo postaje saradnik i urednik „Srbobrana“ (1891) i počinje se isticati kao iskren rodoljub i neko ko se zalaže zajačanje nacionalne svijesti kod Srba u Hrvatskoj. Uređivačku politiku i koncept koje je Sima Lukin Lazić započeo u „Biču“ nastavio je u listu „Vrač pogađač“ koji je počeo izlaziti 1896. u Zagrebu. Ovaj list sa podnaslovom „šala i podsmjevka“ ubrzo je postao prepoznatljiv po svojim karikaturama, humorističnim i satiričnim tekstovima, a okupljao je zapažen broj poznatih saradnika, poput karikaturiste Josipa Danilovca iz Beča. Sa tiražom od šest hiljada primjeraka ovo je bio najtiražniji srpski šaljivi list u 19. vijeku. Moto lista „Vrač pogađač“ bio je „ni po babu ni po stričevima“, aludirajući na tobožnju političku neutralnost. U stvarnosti, ovaj list je imao za cilj potpomaganje rješenja srpskog pitanja, bez obzira gdje Srbi živjeli. Nije, dakle, čudno što su pretplatnici dolazili sa svih strana okupiranog Balkana (pa i šire), uključujući i viđenije Srbe poput mitropolita banjolučko-bihaćkog Vasilija Popovića ili mitropolita dabrobosanskog Evgenija Letice. Nakon antisrpskih demonstracija odlazi iz Zagreba u Novi Sad, gdje 1902. nastavlja da uređuje i štampa list „Vrač pogađač“. Objavljuje novinske tekstove, nacionalno-političke članke, popularno istorijske, književne, humorističko-satirične, pamfletske i druge radove u stihovima i prozi i sarađuje sa mnogim listovima i časopisima. Jedan od poznatijih aforizama iz „Vrača pogađača“ glasi: „Nema plaćenih novina. To i jeste zlo, jer postoje samo potplaćene“.

Sima Lukin Lazić preminuo je 1904. godine, vrlo brzo nakon Jovana Jovanovića Zmaja, na čijoj sahrani je govorio stihove. Poznanstvo Zmaja i Sime Lukinog Lazića datira još iz Zagreba kada su živjeli u istoj kući, o čemu svjedoči Zorka, supruga Sime L. Lazića. Zorka, inače sinovica čuvenog Svetozara Miletića, nastavila je uređivanje i publikovanje lista „Vrač pogađač“ sve do 1914. godine. Zorka Lazić pokrenula je kasnije (1918) list „Dečije novine“ kako bi sačuvala sjećanje na Zmaja i kako bi ispunila zavjet svog supruga koji je napisao: „Ti si u naš život sej’o samo cveće, / I ta setva tvoja poginuti neće! / A da ovaj zavet ne ostane bajkom / Kunemo se na to – i ocem i majkom!“.

Pored brojnih članaka Sima Lukin Lazić objavio je knjige „Srpsko-bugarski rat“, „Srbi u davnini“, „Kratka povjesnica Srba od postanja Srpstva do danas“, „Dvije oskoruše, jedna meni, druga njemu“, „Srbin od Srbina“, te knjigu pjesama „Divlji čovjek“.

U nekrologu objavljenom nakon vijesti o njegovoj smrti, između ostalog piše: „Pokojni Simo bio je sav Srbin“.

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, decembar 2022.

POVRATAK HEROJA: KAKO JE BROD DOČEKAO PRINCIPA I DRUGOVE

   Nakon završetka Prvog svjetskog rata, već 1919. godine, rodila se ideja da se posmrtni ostaci Gavrila Principa prenesu u Bosnu i da mu se digne dostojan spomenik. Međutim, ubrzo su inicijatori ideje odlučili da se prenesu svi stradalnici koji su ležali u Terezinu (Češka) i Melersdorfu (Austrija) i tako je u februaru 1920. formiran „Odbor za prenos kostiju vidovdanskih heroja“ na čijem čelu je bio poznati politički i kulturni radnik Atanasije Šola. Znalo se da su u Terezinu sahranjeni Gavrilo Princip, Nedeljko Čabrinović i Trifko Grabež, dok su u Melesdorfu bili Mitar i Nedeljko Neđo Kerović, te Jakov Milović. Za grobna mjesta Principa, Grabeža i Čabrinovića nikad se ne bi saznalo da lokaciju nije tačno upamtio František Lebl, tada kaplar i potkomandir straže u terezinskom zatvoru. Za slučaj da se njemu nešto desi do kraja rata, Lebl je svom ocu dao tačna uputstva o tome gdje su sahranjeni atentatori. Po završetku rata odmah je obavijestio nadležne o lokaciji i ta su mjesta tada dostojno obilježena. Plan da se kosti vidovdanskih heroja ekshumiraju i prenesu poklopio se sa velikim sletom Sokola u Pragu na koji su otišli mnogi sokoli iz Kraljevine SHS. U dogovoru sa lokalnim vlastima i pripadnicima Jugoslovenske akademske omladine u Pragu, tijela trojice atentatora su ekshumirana i prenesena u porodičnu grobnicu predsjednika opštine u Terezinu. Na sličan način, uz pomoć akademske omladine iz Beča, ekshumirana su i tijela trojice zavjerenika iz Melesdorfa i potom prenesena u Terezin. Tu su i dočekali delegaciju Sokola na čelu sa Stevanom Žakulom, inače potpredsjednikom Odbora za prenos kostiju vidovdanskih heroja, koja je pristigla iz Praga nakon završenog sokolskog sleta 1. jula 1920. Svih šest kovčega stavljeno je uz počasti i prisustvo nekoliko hiljada ljudi u vagon koji su češki željezničari okitili zelenilom i cvijećem.

Voz je sutradan ujutro krenuo ka jugu preko Linca, Graca i Zagreba, a kao posljednji u kompoziciji specijalnog sokolskog voza bio je vagon s posmrtnim ostacima. Ovaj vagon su sokoli naizmjenično čuvali uz stalnu počasnu stražu. U Brod je voz stigao 4. jula popodne, gdje ih je dočekalo izaslanstvo građana i omladine. Brođani su Žakuli predali depešu iz Sarajeva u kojoj se kaže da pripreme za doček nisu završene i da se voz ne kreće iz Broda do jutarnjih časova 7. jula. Stevan Žakula u knjizi „Od Terezina do Sarajeva – uspomene povodom desetogodišnjice prenosa vidovdanskih heroja“ piše: „S pohvalom moram da istaknem da nas je brodska omladina bratski zamenjivala u stalnom dežuranju i stražarenju oko vagona s kostima heroja, od kojega je ona, okitivši ga i ukrasivši, bila napravila formalno mali nacionalni oltar i kapelicu“. Prvobitni plan bio je da se posmrtni ostaci prebace u teretni vagon koji bi bio prikopčan na redovni brzi voz iz Broda za Sarajevo, ali željezničari su se pobunili i tražili od direkcije da se obezbijedi zasebna kompozicija. Ovaj zahtjev je bio ispunjen, jer niko nije mogao protiv argumenta – kad je mogao mrtvi tiranin biti izvezen iz Bosne u salonskim kolima, zašto se i mrtvi osvetnici u takvim kolima ne bi vratili u oslobođenu Bosnu. Žakula o tome piše: „Kad je taj zasebni voz sa salonskim kolima, sa crnom draperijom i sa spletovima zelenila, za kosti heroja i sa vagonima za njihovu sokolsku pratnju stigao u Brod, građanstvo u Brodu spremilo je na peronu željezničke stanice svečan prenos kovčega iz terezinskog teretnog vagona u salonski vagon bosanske uskotračne željeznice, sa blagoslovom i opelom sveštenika, sa patriotskim govorima i množinom venaca i cveća. I taj kratki prenos i smeštanje kovčega u vagon rođene zemlje Bosne bio je dirljiv, svečan i nezaboravan“.

U Sarajevu su na jednom mjestu sahranjeni svi junaci koje su dočekali i Brođani 1920. zajedno sa pripadnicima Mlade Bosne čija su tijela ekshumirana u Bosni – Danilom Ilićem, Markom Perinom, Mihajlom Miškom Jovanovićem, Veljkom Čubrilovićem i Bogdanom Žerajićem. Kasnije, tu su sahranjene i kosti Vladimira Gaćinovića čiji su ostaci u Jugoslaviju preneseni 1934. Konačno, godine 1939. kosti svih pomenutih junaka položene su u kriptu Kapele vidovdanskih heroja na groblju Sveti arhangeli Georgija i Gavrilo. 

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, januar-februar 2023.

ODLAZAK BROĐANA NA OPLENAC – NEZABORAVNI DOGAĐAJ KOJI SU SVI ZABORAVILI

 

Bio je 11. maj 1935. godine, a veče u Brodu bilo je prijatno i mirno. Na željezničkoj stanici okupilo se nekoliko stotina ljudi iz grada i okoline. Jedni putuju, a drugi ispraćaju putnike. Šest posebnih vagona ispunilo se narodom. Na svakom vagonu je pisalo: Poklonstvena deputacija Bos. Brod. Tačno u 23.20 kompozicija je krenula u Slavonski Brod gdje je bila prikačena za redovni voz za Beograd. Krajnja destinacija – Oplenac.

Ovako je izgledao polazak Brođana ka Oplencu na poklonjenje ubijenom kralju Aleksandru I Karađorđeviću. Ideja, organizacija i samo putovanje opisani su u veoma rijetkom izdanju „Spomenica posvećena sjeni blaženopočivšeg Viteškog Kralja Aleksandra I Ujedinitelja i odlasku na Oplenac“ štampanom u Derventi 1935. Kako je došlo do ovog nezaboravnog događaja koji su svi zaboravili? Ko je sve učestvovao, koji ljudi i koja udruženja su bili uključeni u ostvarivanje ovog putovanja? Ideju je u decembru 1934. inicirao Radivoje Vukućević, tadašnji predsjednik mjesnog odbora Jadranske straže. Ovo udruženje imalo je tzv. nacionalnu orjentaciju i njegovi članovi bili su pripadnici svih nacija i vjeroispovijesti, pa je bilo očekivano da upravo ono pokrene jedan ovakav poduhvat. Jadranska straža imala je odbore širom Kraljevine Jugoslavije, a ovaj u Brodu formiran je još 1923., mnogo ranije nego u nekim drugim, većim gradovima (recimo, pet godina prije Banje Luke). Radivoje Vukićević bio je poznata ličnost tih godina u Brodu – bio je šef željezničke ložionice, a jedno vrijeme i predsjednik upravnog odbora Srpskog prosvjetnog i kulturnog društva Prosvjeta. Predloženo je da se u organizaciju puta uključe brojna kulturna, humana, umjetnička i esnafska društva iz grada. Već na prvim sastancima određeni su predstavnici udruženja, njihove obaveze u toku putovanja i zadaci po dolasku na Oplenac. Tako je odlučeno da opijelo Kralju Ujedinitelju održi brodski paroh Simo Popović, poštovani proto koji je u Brodu na službi bio još od 1891. Njemu su prilikom opijela „odgovarali“ članovi Hrvatskog pjevačkog društva „Martić“, a pred zadužbinom je Glazbeni zbor željezničara sve vrijeme svirao posmrtne melodije. Njih je predstavljao Rudolf Degan, inače saobraćajni činovnik sa činom rezervnog inžinjerskog poručnika zaposlen u brodskoj željezničkoj stanici. Kasnije će biti imenovan za sekretara Akcionog odbora za poklonstveni pohod na Oplenac u Bos. Brodu i zamjenika vođe puta. SPKD „Prosvjetu“, koja je u to vrijeme imala oko 250 članova, predstavljao je Zdravko Drakulić, a Trgovačko udruženje, inače u Brodu osnovano još 1926. predstavljali su Dušan Kovačević i poznati trgovac Nedeljko Ninković. Iako je godinama bio značajan član Trgovačkog udruženja, Novica Mrković je za put na Oplenac delegiran u ime opštine. Predsjednik Dobrovoljnog vatrogasnog društva Alfred Goldberger imao je zapaženu ulogu u realizaciji ovog puta, a on i njegova supruga Terezija bili su veoma istaknuti članovi javnog i kulturnog života Broda između dva svjetska rata. Zanimljivo je da je HKD „Napredak“ predstavljala Anka Sokolović, predsjednica ženske podružnice ovog društva u Brodu. Pored pomenutih, mnogobrojna druga udruženja iz Broda učestvavala su u pokloničkom putovanju na Oplenac: Udruženje četnika, Ukopno društvo, Sport klub „Željezničar“, Crveni krst, Hrvatska čitaonica, Udruženje lovaca, Udruženje gostioničara, Hrvatski Radiša, Udruženje Jugoslovenskih nacionalnih željezničara i bravara, Fond Ložionice, Udruženje voznog osoblja.

Tog 12. maja 1935. Brođani su na Oplenac donijeli posebno naručenu svijeću koja je sa postamentom bila visoka dva i po metra i teška 40 kilograma. Na trakama je bilo ispisano „Besmrtnom Viteškom Kralju Aleksandru I Ujedinitelju – zahvalno građanstvo i željezničari Bos. Broda“. O ovom događaju pisale su i tadašnje novine „Pravda“ i „Vreme“, ali uprkos svemu, ovo putovanje je palo u zaborav.

Kako bi se ipak sačuvalo sjećanje na ovu veoma zanimljivu epizodu iz prošlosti našeg grada, Miroslav Gojković i potpisnik ovih redova uskoro objavljuju dopunjeno reprint izdanje knjige iz 1935. Čitaoci će biti u prilici da se upoznaju sa svim detaljima puta na Oplenac, a imaće i uvid, imenom i prezimenom, u sve one koji su išli da se poklone mrtvome kralju. Ko zna, možda neko među njima pronađe i svoje rođake i druge pretke…  

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, mart 2023.

ČITA LI SE NEŠTO? – KRATKA PRIČA O KNJIGAMA, ČITANJU I BRODSKIM BIBLIOTEKAMA

   Taj nesrećni usud Broda i Brođana da vječito budu na granici prvoooptuženi je krivac za skromno poznavanje istorije biblioteka i čitanja na ovom prostoru. Naime, nakon svakog previranja i svakog novog sukoba, knjige i čitave biblioteke su nestajale, a s njima i dokazi o postojanju kulture čitanja. Ipak, tragovi o nekadašnjim knjigama, potrebi ljudi za čitanjem i osnivanjem biblioteka, sačuvani su gdjegdje u fusnotama zaboravljenih članaka i na iskrzanim arhivskim dokumentima. Zahvaljujući njima, moguće je koliko-toliko rekonstruisati događaje i na pitanje – da li se nešto čitalo? – odgovoriti potvrdno.

Postoje dokazi da je zabavnik Danica koji je bio štampan u Beču od 1826 do 1832 imao pretplatnike i u Bosanskom Brodu. Ivan Franjo Jukić bavio se, između ostalog, dobavljanjem i rasturanjem Njegoševih, Dositejevih, Gundulićevih i Mažuranićevih djela, a sredinom 19. vijeka djela Vuka Karadžića, naročito pjesme, čitala su se i prodavala u Bosanskom Brodu, Zvorniku, Grahovu, Mostaru, Trebinju… Skela na Savi omogućavala je trgovinu i razmjenu dobara, pa tako i knjiga. U to vrijeme, oko 1855. godine, u bečkom Svetovidu redovno se objavljuju dopisi nepoznatog autora iz Bosanskog Broda, što je još jedan dokaz da je pismenih i načitanih ljudi bilo. Međutim, za opismenjavanje su nedostajale škole. Godine 1865. otvara se škola u Brodu i tom prilikom Vuko i Luka Jovanović, Kosta P. Kostić, Maksim Radulović i Steva Ostojić šalju pismo knezu Mihailu i mole ga da se iz Srbije pošalju knjige za novoosnovanu školu. Treba istaći da je muslimansko stanovništvo u Brodu u periodu prije 1878. imalo čitaonicu – kiraethanu. Prvu knjižaru otvorili su braća Hadžiagići, trgovci i vlasnici najvećeg brodskog hana, a kako su imali dobre odnose sa biskupom Štrosmajerom i porodicom Brlić, preko njih je bilo moguće nabavljati knjige iz Austrougarske monarhije. Štampanje knjiga u 19. vijeku najčešće je bilo finansirano prilozima pretplatnika (prenumeranata). Nakon štampanja, spisak svih pretplatnika se nalazio u knjizi, pa nam to može poslužiti za analizu čitalačkih navika stanovništva. Tako u knjizi Pere Radulovića Bez oca i majke (Novi Sad, 1881) nalazimo nekoliko imena pretplatnika iz Broda.

Osnivanjem prve narodne (državne) škole nakon okupacije 1880. formira se i prva biblioteka. Pošto je 1889. izgrađena nova zgrada zgrada za školu, u njoj je bila smještena i biblioteka, da bi se i škola i biblioteka ponovo preselile u novo zdanje 1903. Ova zgrada je, međutim, 1915. služila za potrebe vojne bolnice, pri čemu je fond biblioteke otuđen i uništen, a škola devastirana. Osim ove školske, krajem 19. i početkom 20. vijeka biblioteke i čitaonice postojale su u okviru kulturnih, prosvjetnih i drugih društava, kao što su Srpska čitaonica, Društvo željezničara, HPD „Martić“, Bosanskobrodska čitaonica, Hrvatska narodna čitaonica, Dobrovoljno vatrogasno društvo i druga. U članku Refleksije sa Brodskoga Grada štampanom u Kočićevoj Otadžbini jula 1907. Jovo G. Popović piše: „Skromna čitaonica srpska, kako u svakoj, tako i u ovoj kasabi, jest jedini centrum koji okuplja oko sebe sve što srpski diše i osjeća“. Za period okupacije karakteristično je i skupljanje pretplate za časopise. Tako saznajemo da su 1886. pretplatnici za Bosansku vilu iz Broda bili Đorđo R. Karapetrović, Đoko S. Kostić, Vuko Jovanović, Marko Jelić i Pero Sarić, a iz Sijekovca Đorđo Okanović. Brođani su nastavili da se pretplaćuju i na knjige, pa su se tako za knjigu Iz prošlosti bosanske (1907) pretplatili Kosta i Nikifor Trifković, Kosta Žarić, Jovo Banović i Jovo V. Jovanović. Prije Prvog svjetskog rata u gradu je postojala trafika i papirnica u kojoj su mogle da se kupe i knjige.

Period između Prvog i Drugog svjetskog rata ponovo je donio niz promjena za Brod i okolinu. Ove promjene su se odnosile i na sastav stanovništva, ali i na političke, privredne i kulturne prilike. Kulturni i društveni život ovoga vremena bio je izuzetno bogat i raznovrsan. Nosilac obrazovanja svakako su bile škole kojih je 1921. godine bilo pet u Brodu i okolini – po jedna u gradu, Koraću, Liješću, Novom Selu i Vinskoj. Pored škola, obrazovanje se upotpunjavalo radom brojnih kulturnih i prosvjetnih društava i organizacija. U Brodu su djelovali pododbor Srpskog prosvjetnog i kulturnog društva Prosvjeta (sa stalnom Prosvjetinom knjižnicom), pododbor Hrvatskog kulturnog društva Napredak, pododbor Muslimanskog kulturnog i prosvjetnog društva Gajret, pododbor Kola srpskih sestara, društvo Ženski pokret, Narodna biblioteka i čitaonica, Hrvatska čitaonica, Pjevački zbor Hrvatske čitaonice i brojna druga, od kojih još vrijedi izdvojiti bioskop Zoru, te knjižaru i knjigoveznicu. Treba napomenuti da se u ovom periodu osnivaju biblioteke i čitaonice u prigradskim naseljima i selima. U Turskim Kolibama je 1927. godine, recimo, osnovana Hrvatska seljačka čitaonica. U Sijekovcu su, što je svakako kuriozitet, početkom 1930-ih radile čak dvije narodne knjižnice i čitaonice. Zanimljivo je da je 1930. godine u Brodu osnovan i Narodni univerzitet. Premda rad ovog univerziteta nije trajao dugo, vjeruje se da je i u okviru njega postojala biblioteka sa čitaonicom. Izvještaj sreskog školskog nadzornika Steve Predragovića iz septembra 1931. donosi više detalja o aktivnostima Narodnog univerziteta, ali i o značaju knjižnica i čitaonica za prosvjetni rad: „U pošljednje vreme je radio mnogo Narodni univerzitet u Bos. Brodu. Tamošnji učitelji idu po selima sa upraviteljem ispostave i drže predavanja. U tom radu učestvuju skoro svi učitelji/ce/ u Bos. Brodu. Pošto dosadašnji rad nije pokazao većih uspjeha i često su predavači zatekli na okupu samo po 5-10 težaka, slušaoca, to će se nastojati, da se predavanja prenesu na roditeljske sastanke u školama i da oživi rad u Narodnim knjižnicama i čitaonicama“. Iz istog Izvještaja doznajemo da su Narodne knjižnice i čitaonice postojale u Brodu, te u okolnim selima Liješću, Koraću i Novom Selu. Ostalo je zabilježeno i da su pred izbijanje Drugog svjetskog rata u Brodu su postojale dvije Prosvjetine knjižnice. Ovim bibliotekama i čitaonicama svakako treba dodati školske biblioteke, stručnu biblioteku Naftno-hemijske industrije „Hena“ koja je postojala još od 1892., kao i biblioteku sa čitaonicom u Radničkom domu, osnovanu 1919. godine. Treba pomenuti i Čitaonicu željezničkih službenika sa bibliotekom o čijem postojanju saznajemo iz članka u Vrbaskim novinama objavljenog februara 1936. godine: „U Bosanskom Brodu održana je godišnja skupština Čitaonice željezničkih službenika, koja broji oko 300 članova. Tom prilikom izabrana je nova uprava i predviđena je zamašna suma za nabavku novih knjiga za biblioteku“.

I nakon Drugog svjetskog rata se čitalo. Biblioteka je, svakako, bila središte čitalačkog svijeta. Čita se i danas, ma kako se nama na trenutke činilo. A čitaće se i sutra, jer knjiga je, ako ne najvažniji, onda najdugovječniji izum u istoriji.   

* Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, april-maj 2023.

DOBRI UČITELJ TIMOTIJE DOBRIN

Postoje ličnosti koje su u Brodu boravile kratko i koje s tim prostorom nisu duboko povezane, ali su ipak uspjele ostaviti trag. Jedna od takvih bio je učitelj Timotije (Timotija, Timatija) Dobrin. Prvih godina nakon Austro-ugarske okupacije srpsko stanovništvo Broda i okoline radilo je mnogo na unapređenju rada škole, kao i na izgradnji bogomolje. Ovi segmenti društvenog života u to vrijeme bili su nedjeljivi i od izuzetne važnosti za napredak zajednice. O Timotiji Dobrinu ne znamo mnogo, osim da je porijeklom bio iz Starog Futoga i da je prije dolaska u Brod bio učitelj u Knezu, selu u današnjoj Rumuniji. Godine 1880. Dobrin je premješten u Brod gdje će ostati do 1883. Iz raznih obavještenja u časopisima saznajemo da je Timotije Dobrin veoma često premještan – bio je u Nemetu (Rumunija), pa u Čoki, Vitojevcima kod Rume, zatim u Batoseku (Mađarska). Uzimajući u obzir tadašnje granice, evidentno je da je Dobrin često službovao u rubnim područjima srpskog etničkog prostora. Razlozi za česte premještaje mogli su biti brojni, ali jedan od zasigurno najvažnijih jeste nedozvoljavanje da se učitelji kao ugledni i uticajni ljudi previše „odomaće“ i tako utiču na lokalno stanovništvo. A Timotije Dobrin je u Brodu učinio upravo to. Svega tri mjeseca po dolasku, on je aktivno učestvovao u jednom izuzetno važnom događaju. U listu „Zastava“ u avgustu 1880. javio se dopisnik iz Bosanskog Broda: „Po želji celog građanstva, zaključi slavni crkveno-školski odbor, da se imaju dva zvona praviti, i to jedno od 150, a drugo od 300 starih funti. U to ime odabere isti odbor našega g. učitelja Timatija Dobrina da bi se pobrinuo oko dobrovoljnoga priloga za gore pomenute stvari, kojega se on primi, i prilog bude za kratko vreme skupljen“. Ono što je važno dodati jeste da crkva u Brodu tad još nije bila izgrađena, međutim, bogosluženje se obavljalo u ćeliji i postojao je paroh – u to vrijeme to je bio Jovan Jelić. Zbog toga je crkveno-školski odbor odlučio da se napravi drveni zvonik gdje će zvona biti okačena. Pored dva naručena, načinjeno je još jedno zvono koje je platio Tešo Crnogorčević u pomen na brata koji je mučenički stradao na Vučijaku četiri godine ranije. U dopisu je još pisalo: „Licem na sv. Iliju budu naša sva tri zvona po gospodinu protojereju Jovanu Jeliću osvećena i podignuta. Taj dan držana je čast kod crkve, gde je prisustvovalo više poglavara brodskih, kao i svi članovi crkveno-školskog odbora i množina seljaka. Istog dana dobili smo brzojavni otpozdrav od njegovog Veličanstva hercoga Virtemberga iz Sarajeva koji glasi: ‘Srpskoj opštini bosanski Brod želim svaku sreću i čestitam vam današnju slavu, zahvaljujem se na vašoj zdravici. Živili!’“

Dakako, ovi pozdravi i čestitke bile su više kurtoazna stvar, nego iskren gest. U stvarnosti, svi viđeniji Brođani bili su pod prismotrom okupacionih vlasti. O tome svjedoče izvještaji koji se čuvaju, između ostalog, i u Arhivu Republike Srpske. U jednom takvom izvještaju iz aprila 1882. piše se o lojalnosti, ponašanju i djelovanju učitelja Dobrina, ali i sveštenika Luke i Steve Džabića, Ilije Inđića, novigradskog sveštenika Tome Popovića i drugih. Iz ovoga se vidi da je Timotije Dobrin bio veoma ugledan i značajan predstavnik srpske zajednice u Brodu.

A kakav je bio dobri učitelj Dobrin svjedoči i dopis povodom proslave dana Svetog Save 1877. kad je službovao u Knezu: „Naš novodošavši i opšteljubljeni g. Timotija Dobrin učitelj govorio je slovo o prosvetitelju srpskom sv. Savi i celo njegovo žitije tako lepo i umilno, da ni jedna duša nije bila koja nije vikala živio naš učitelj, a uz to su nebrojeno puta pucale prangije. Dalje nam predstavi šta je škola i pozove dečije roditelje da svoju decu redovno u školu šalju ako su radi da danas sutra od njih čestiti i valjani ljudi budu. Za ovim dođe mala učenica Vidosava, kći našeg g. učitelja i deklamova pesmu o sv. Savi.“

Nema nikakve sumnje da je Timotije Dobrin sa jednakim žarom obavljao svoju javnu i prosvjetnu ulogu i u Brodu. A u Brodu je, za vrijeme njegovog službovanja, vjerovatno boravila i pomenuta kćerka Vidosava. Kasnije će se udati za učitelja Mihajla Mitrinovića i roditi jednog od najosebujnijih i najzanimljivijih ličnosti s ovih prostora – Dimitrija Mitrinovića. No, o tome, nekom drugom prilikom.

  * Tekst je objavljen kao feljton „Brodskih novina“ – ISTORIJSKI BREVIJAR BRODA I OKOLINE, jun 2023.

TRAGOM JEDNE KNJIGE DO KNJIGOVESCA BEDRIHA SIKORE I ČEHA U BRODU

Prije nekoliko godina u fondu Narodne i univerzitetske biblioteke Republike Srpske potpisnik ovih redova pronašao je ukoričen primjerak časopisa Srpski književni glasnik iz 1925. godine sa pečatom: Kartonaža i knjigovežnica Bedrih Sikora Brod. Dugo vremena postojala je nedoumica koji je Brod u pitanju i da li je tadašnji Bosanski Brod doista imao knjigoveznicu, jer, koliko nam je poznato, do Prvog svjetskog rata je nije bilo. Jedino što je takoreći odmah bilo jasno, uzme li se u obzir ime i prezime, jeste da se radilo o češkom doseljeniku. Međutim, da bi se saznalo nešto više o Sikori, moralo se doznati više o Česima (i Slovacima) u Brodu.
Prvi dolasci Čeha u Bosnu i Hercegovinu i grad pored Save poklapaju se sa okupacijom 1878. godine. Brod je privukao veliki broj doseljenika još u prvim godinama okupacije zbog gradnje željeznice, jeftinog i kvalitetnog obradivog zemljišta i razvoja industrije i trgovine. Njihov broj u BiH se konstantno povećavao i na popisu iz 1910. bilo ih je više od sedam hiljada. Bili su profesori, naučnici, činovnici, preduzetnici, arhitekte, inženjeri i ostavili su zapažen trag u brojnim oblastima života. Na koncu, Hans Niemeček, arhitekt koji je projektovao željezničku stanicu u Brodu bio je Čeh. Najveća koncentracija doseljenika bila je u Sarajevu, Tuzli, Banjoj Luci, a značajan broj živio je u Mostaru, Zenici, Brčkom, Usori i Bosanskom Brodu. Za vlastite potrebe, novine Češki list izradile su 1914. popis svih pretplatnika i tad ih je u Brodu bilo 37, što je zavidan broj (na primjer, tri puta više nego u Mostaru ili šest puta više nego u Tuzli). Na popisu iz 1921. u Brodu su živjele 82 osobe kojima je čehoslovački bio maternji jezik, a pretpostavlja se da su uglavnom bili Česi. Upravo u periodu nakon Prvog svjetskog rata dolazi do izraženijeg kulturnog i društvenog organizovanja češke zajednice u Brodu. Za to je najviše zaslužan već pominjani Bedrih Sikora. On je u Brod doselio iz Dervente gdje je ranije, 1920. godine bio pokretač osnivanja Česke Besede. Udruženje Československa Beseda u Brodu je na inicijativu Bedriha Sikore osnovano 24.8.1924. i na početku je imala 24 člana. Predsjednik udruženja bio je Sikora, potpredsjednik František Frank (poslovođa u plinari), sekretar Čenek Kutil, a blagajnik František Punčohar. Svega nekoliko mjeseci kasnije broj članova je naglo porastao na 92 (58 stalnih i 34 povremena), što je premašivalo ukupan broj Čeha i Slovaka u Brodu. Iz toga se može zaključiti da su se udruženju pored doseljenika poput Josipa Fišera, Štepana Puchingera, Ciprijana Nesvadbe i drugih priključili i predstavnici drugih naroda. Sve ovo je logično, imamo li na umu dobre odnose dvije mlade države u to vrijeme, odnosno, oplemenjivanje društvenog života u gradiću kroz zajedničke aktivnosti svih stanovnika. Isprva su sastanci glavnog odbora održavani svake sedmice, a sastanci svih članova Besede dva puta mjesečno. Početni elan i rad udruženja bio je zaista fascinantan, obilježavani su rođendani Tomaša Masarika, priređivane Mikulašske zabave i izleti (na primjer, izlet do Lužana gdje je postojala češka seoska zajednica od nekoliko porodica). Posebno je značajno bilo gostovanje praških solista koje je Československa Beseda priredila u brodskom bioskopu „Zora“ u oktobru 1924. Međutim, iseljavanjem pojedinih istaknutih članova, sve više obaveza padalo je na Bedriha Sikoru. Nastupanjem Velike ekonomske krize krajem 1920-ih još više Čeha i Slovaka se odselilo iz Broda, pa je posljednjih osam članova udruženja u julu 1930. donijelo odluku o raspuštanju Československe Besede u Brodu. Inventura i biblioteka udruženja poslani su u Besedu u Derventi.
Bedrih Sikora nastavio je da radi sa svojom knjigoveznicom do kobnog 19. januara 1945. kada je u bombardovanju razoren dobar dio grada, željeznička stanica i objekat gdje je bila njegova radnja. Nakon Drugog svjetskog rata preselio je u Slavonski Brod gdje se nastavio baviti istim poslom.

• Tekst objavljen u Brodskim novinama br. 116, jul 2023.

 

JEDNA CRTICA IZ BRODA U VRIJEME USTANKA U BOSNI 1875.

Čitajući knjigu „Zelena čoja Montenegra“ autor ovih redova saznao je da su Momo Kapor i Zuko Džumhur još 1967. pisali scenario za istoimeni film. Kao svjedočanstvo o dešavanjima u Crnoj Gori i za opise bitke kod Vučjeg Dola obilato su koristili djelo Martina Đurđevića „Memoari sa Balkana (1858-1878)“ štampano 1910. Kakve sve ovo veze ima sa Brodom? Ima, jer je, kako sam naknadno otkrio, Đurđević boravio i u Brodu, iz kojeg je ostavio i zanimljiv zapis lične prirode, ali zapis koji prikazuje život i opšte stanje na granici u smutna vremena.

Martin Đurđević rođen je 1845 u Doljanima kod Stoca, a nakon završene gimnazije zaposlio se u turskom Državnom uredu za vezu jer je bio dobar poznavalac šerijatskog pravnog sistema, te njemačkog i italijanskog jezika. Bio je u službi u Mostaru, Sarajevu, Prištini, Bosanskom Brodu, a kasnije kad je buknuo ustanak u Hercegovini otišao je u Crnu Goru gdje se stavio na raspolaganje knezu Nikoli. S obzirom da je bio svjedok brojnih događaja, njegovi memoari posjeduju istorijsku i dokumentarnu vrijednost.

U Brodu je Đurđević dobio zadatak da početkom 1875. organizuje rad stanice za međunarodni telegramski saobraćaj i za potrebe željeznice, što je on i učinio, postavši tako šef te stanice i naš sugrađanin. Te je godine odlučio da je vrijeme i da se oženi. Suprugu je našao u Slavonskom Brodu, a živjeli su na desnoj obali Save. Jedan od centara ustanka koji je buknuo nekoliko mjeseci kasnije bilo je područje Vučijaka. Đurđević bilježi: „U to doba Niko Crnogorčević, mladić od 20 godina, sin uglednog građanina iz Tuzle, baš se desio tada u Brodu kod svoje sestre Milke, udate Stefanović. I njemu pade na um, da stupi u borbu, pridruži se ustašama u Vučijaku i poginu“. Četiri godine kasnije, 1880. godine, njemu u pomen brat Tešo poručio je i platio da se izrade zvona za brodsku crkvu koja je tek trebalo da se sagradi (opširnije o tome u feljtonu Brodskih novina, jun 2023). Turska vlast angažovala je bašibozuke, neredovne konjaničke i pješačke odrede koji nisu nosili uniforme i nisu primali platu kao regularna vojska, ali su zato otimali, pljačkali i bili posebno okrutni u borbi i nasilju nad stanovništvom. Đurđević o situaciji u Brodu piše: „Čim bi se smračilo, nosali bi divlji bašibozuci naramke slame po sokacima u Brodu vičući: ‘Hajde da palimo hrišćanske kuće! Sijeci vlahe!’ Ja imadijah baš onda jedno dijete od dva mjeseca. Moja žena od velikog straha uteče s tim djetetom k svojim roditeljima u Slavonski Brod. Tako ja ostadoh sam na svom mjestu očekujući u strahu kada će me mrkla noć progutati. Ja sam svaku veče prelazio u Slavonski Brod k ženi i djetetu, a to je trajalo 14 dana. Mnogo je krštenoga svijeta iz Broda i iz sela bilo prebjeglo u Slavoniju“. U to vrijeme, sultan je predlagao reforme, poslao je u Bosnu izaslanika Hajdar-efendiju za sprovođenje tih reformi, ne bi li se odbjeglo stanovništvo vratilo. U martu 1876. on se sastao sa izbjeglim Brođanima obećavajući im reforme i pozivajući ih da se vrate kućama. U knjizi „Ustanak u Bosni 1875-78.“ Milorad Ekmečić piše: „Njegov optimistički pokušaj imao je tu slabu stranu što su seljaci stanje u Bosni poznavali bolje od njega. On je tek išao u Bosnu, a oni su tek iz nje pobjegli“. Na koncu, Martin Đurđević takođe je bio prisiljen da pobjegne iz Broda, još krajem 1875. „Moji neprijatelji bili su podgovorili bašibozuke da me ubiju. Uzalud je bilo pisati u Sarajevo, uzalud je bilo nadati se pomoći. Vlast je bila izgubila pamet, a anarhija je zavladala cijelom Bosnom i Hercegovinom“, pisao je u svojim Memoarima. A način na koji je napustio Brod zaista je filmski: „Jedne večeri bijah gostom kod katoličkog paroha, fra Filipa Oršolića. On je takogjer imao neprilika sa Turcima iz Dervente i Broda, a osobito s mutesarifom Ali-pašom (Sivonjom) iz Banjaluke, radi gradnje jedne kapele. (O ovoj „neprilici“ postoji zanimljiv zapis u knjizi Đ. Baslera „Grad pored rijeke“) Čim smo večerali, doleti parohova stara gazdarica bez daha, te zavika: ‘Gospodine, bježi prijeko! Ubit će te bašibozuci noćas’. Ja sav u strahu skočih iza stola i uputih se prama uredu. Kad tamo, pred vratima trefih svoga čauša (kavaza) i upitah ga, da li on išta znade o meni. Husein čauš reče mi: ‘Znadem, da se nešto radi o tvojoj glavi. Bježi, bolje ti je. Ovdje nema selameta (spasa)’“. Oršolić mu je dao svoj čamac kako bi prešao Savu, međutim, Đurđević je udario u savske mlinove, pa ga je na koncu mlinar spasio i prebacio na drugu obalu. Tu je ostao do nove 1876. godine kad i napušta ove krajeve. Kumovi njegovog djeteta doktor Ignjat Brlić i njegova supruga Fani pokušavali su da organizuju njegov povratak u Brod, ali bez uspjeha. Okupaciju Bosne i Hercegovine 1878. nije dočekao u Brodu, iako je bio upoznat da će austrougarska vojska upravo ovdje ući u Bosnu. Po svemu sudeći, ovaj „kratkotrajni“ Brođanin nikad se više nije vratio u gradić na Savi. Preminuo je 1913. tri godine nakon štampanja knjige memoara.

• Tekst objavljen u Brodskim novinama br. 117, avgust 2023.

DOKTORE, POMAGAJ! KO JE SVE LIJEČIO BROĐANE POČETKOM XX VIJEKA

   Doktor Pavle Mrković je prije dvadesetak godina objavio knjigu Zdravstvo u Bosanskom / Srpskom Brodu i ona predstavlja važan doprinos poznavanju istorije razvoja zdravstva, naročito za period nakon Drugog svjetskog rata. Međutim, i sam doktor Mrković u knjizi navodi da su zbog nedostupnosti izvora moguće greške i nedostaci. S obzirom da u knjizi doista nema mnogo izvora za vrijeme prije Drugog svjetskog rata, valjalo bi se upoznati s ljekarima koji su liječili Brođane u to doba.

Prva apoteka u Brodu otvorena je 1893. i bila je vlasništvo Afolfa Barzala. Tu apoteku preuzeo je Nikola Radovanić 1916. a nalazila se u glavnoj ulici blizu trga i kotarske ispostave. Imala je glavnu apotekarsku prostoriju (6 x 6 m), magacin za ljekove (4 x 6 m), laboratoriju, podrum i tavan. Kasnijih godina u njoj su radili i Josef Braun, Stjepan Brajčić, Ruža Flajšer, a vlasnik je postao sin Nikole Radovanića – Marijan, takođe farmaceut. Za vrijeme Drugog svjetskog rata apotekar u Brodu bio je Hans Bramer koji je kasnije emigrirao u Izrael. U ovoj kući, preko puta Robne kuće, nalazila se apoteka sve do 1992. godine.

Između dva rata u Brodu je postojala Samostalna zdravstvena opština, kao i školska poliklinika. U zdravstvenim ustanovama su duže ili kraće radili mnogi ljekari, a ovo su njihove kraće biografije.

Dr Kasim Dilberović rođen je 1897. a u Brodu je bio sreski ljekar za vrijeme Kraljevine Jugoslavije. Imao je završen kurs iz imunologije i epidemiologije, a u Brodu je bio predsjednik Jugoslovenske nacionalne omladine. U Vojsci Kraljevine Jugoslavije imao je čin rezervnog sanitetskog kapetana II klase. Preminuo je mlad, 1932. godine.

Dr Arnold Lederer, Bečlija rođen 1870. početkom vijeka bio je ljekar u Derventi, a tokom Velikog rata i sreski nadljekar. U Brodu je krajem 1919. bio ljekar i predsjednik Zdravstvenog povjerenstva u tom gradu.

Dr Slavoljub Milosavljević rođen je u Prokuplju 1900. Studije medicine završio je u Gracu, a bio je specijalista za bolesti usta i zuba. U bogatoj karijeri, doktor Milosavljević je boravio u Brodu kao sreski ljekar nešto manje od dvije godine, u periodu 1935-1937.

Dr Martin Prelog rođen je 1883. godine, studirao je slavistiku i germanistiku u Pragu i Beču, a studije medicine završio je u Beču 1925. Bio je ljekar opšte prakse, a bavio se i plućnim bolestima, TBC i psihijatrijom. Govorio je njemački jezik, a služio se francuskim, talijanskim i ruskim. Sreski ljekar u Brodu bio je od aprila 1932 do oktobra 1935.

Dr Jovan Radović je rođen u Derventi 1903. Medicinski fakultet završio je  u Zagrebu 1929. Izabran je jednoglasno na sjednici Opštinskog vijeća u Bosanskom Brodu u septembru 1931. za ljekara Samostalne zdravstvene opštine u ovom mjestu. U Bosanskom Brodu radio je kao opštinski ljekar i obavljao privatnu praksu od 1931. do 1944. Godine 1932. bio je angažovan na vakcinaciji protiv velikih boginja. Počeo se baviti plućnim bolestima i tuberkulozom 1936. U to je vrijeme objavio šest naučnih radova o savremenoj koncepciji primjene antituberkulostatika. Nakon Drugog svjetskog rata bio je univerzitetski profesor u Sarajevu.

Dr Petar Rundo rođen je u Mostaru 1895. Bio je učesnik Prvog svjetskog rata najprije u Đačkoj četi crnogorske vojske, a potom u ruskoj vojsci kao medicinar i ljekarski pomoćnik kod srpskih izbjeglica u Sibiru. Medicinu je studirao u Moskvi i Tomsku, a završio u Pragu 1922. Bio je sreski ljekar u Brodu od 1937 do 1941. kada je na njegovu molbu premješten u Trebinje. Pronađen je obješen u zatvoru aprila 1942. i vjeruje se da su ga ubile ustaše jer je pomagao NOP i ranjenicima.    

Na kraju ovog „zdravstvenog pregleda“ posebno vrijedi istaći jedno ime – dr Bertold Has. Doktor Mrković u pomenutoj knjizi kaže da je Has rođen u Beču, ali on je zapravo rođen u Libavi, u Češkoj. Istina, Has iz Beča dolazi u Bosnu i radi u Sarajevu na Internom odjeljenju Zemaljske bolnice od 1894 do 1900. Bio je jedan od osnivača Liječničkog udruženja za Bosnu i Hercegovinu. Na Osnivačkoj skupštini 2. aprila 1910. u Sarajevu biran je u Odbor ovog udruženja.

Ipak, najduže se zadržao u Brodu, do penzionisanja – za vrijeme austrougarske vladavine bio je u Bosanskom Brodu sreski ljekar i nadljekar, a za vrijeme Kraljevine Jugoslavije jedno vrijeme sreski nadljekar i vijećnik Opštinskog vijeća, a potom željeznički nadljekar i ljekar tuzlanskog Okružnog ureda za osiguranje radnika. Bertold Has bio je dugo godina aktivan član jevrejske zajednice u Brodu, te učesnik u javnom i kulturnom životu grada. Doktor Pavle Mrković u knjizi navodi da je Has bio jevrejskog porijekla, što je tačno, te da se nakon penzionisanja vratio u Beč, što, nažalost nije tačno. Dr Bertold Has koji je decenijama liječio Brođane uspostavu NDH je dočekao u Zagrebu. Prema jednoj verziji, oduzeo je sebi život 31. marta 1943. prije posljednje deportacije zagrebačkih Jevreja u Aušvic u maju te godine. Prema drugoj verziji, doktora Hasa ubile su ustaše 1943.  

• Tekst objavljen u Brodskim novinama br. 118, septembar 2023.

ARHIVSKI SLUČAJ ZA ŽUTU ŠTAMPU 

   Brod je odvajkada bio mjesto u koje se dolazilo i odlazilo, u koje se svraćalo kakvim poslom ili kroz koji se prolazilo. Nakon Prvog svjetskog rata priličan broj vojnih lica došao je u varošicu po zadatku. Takav je slučaj, recimo, bio sa Markom Čolanovićem, ocem našeg književnika Vojislava (Voje), koji je 1920. raspoređen za administrativnog potporučnika u intendantskom slagalištu II Armijske i Bosanske divizije u Bos. Brodu. Na sličan način u grad je stigao i Dragoljub B. Prokopijević, pješadijski potpukovnik rodom iz sela Praskovče, nedaleko od Kruševca i Aleksinca. Vojnu karijeru započeo je početkom vijeka, bio je potporučnik 1902., poručnik 1907., kapetan II klase 1910. a major od 1913. u XIV pešadijskom puku I poziva. Iz službene prepiske koja se čuva u Arhivu Republike Srpske, potpukovnik Prokopijević je 1923. u Brodu vršio dužnost „komandanta mesta“. I nije se baš najbolje slagao sa Brođanima. U pismu, tačnije pritužbi, poglavaru sreza Derventa iz jula te godine, Prokopijević se žali na mnogo toga: „Stanujem na prvom spratu u kući Riste Kostića u Bos. Brodu, a na donjem spratu iste kuće drži od pre nekog vremena kafanu neki Novica Mrković. Donji sprat ove kuće nije nikad bio upotrebljen za kafanu, a sada je izdat samo zato, da se onemogući stanovanje svakom, te da na taj način vlasnik kuće g. Kostić kuću upotrebi u svoju korist. Pokušavao sam da u ovom mestu nađem drugi stan, ali zbog oskudice u njima nisam ga mogao naći“. Risto Kostić bio je član familije poznatih trgovaca Kostića iz Broda i Dervente, a ono što posebno pada u oči je sintagma „da na taj način vlasnik kuće g. Kostić kuću upotrebi u svoju korist“ što bi značilo da je Dragoljub Prokopijević nekakvim dekretom došao i uselio se u pomenutu kuću. „Neki“ Novica Mrković, kako piše Prokopijević, odmah nakon rata imao je trgovinu pićem i bio je prvih godina predsjednik Trgovačkog udruženja. Kasnije, 1930. Mrković je bio i predsjednik gradske opštine Bosanski Brod i predsjednik školskog odbora, a učestvovao je i u organizaciji pokloničkog putovanja Brođana na Oplenac 1935. Drugim riječima, na jednoj strani ovog „sukoba“ bio je oficir, čovjek koji je preživio Veliki rat, a sa druge, tadašnji ugledni Brođani. No, optužbe Prokopijevića se nastavljaju: „Inicijativom samog vlasnika g. Kostića i Mrkovića skoro svakog dana i noći do 22 časa prikupljaju se u pomenutoj kafani pojedine pijanice, te svojom pesmom i drekom isključuju mi mir u svom stanu. Vlasnici ovo čine i zato da bih bio primoran da im kuću napustim“. Pored ovoga, Prokopijević se žali i na lokalnu policiju koja nije uradila ništa po ovom pitanju jer „ih tolerira“, a zatim i da je neaktivna, „u varoši je nered, nečistoća do krajnosti, razvrat i pijančenje je prešlo svaku meru“. Na kraju dodaje da policija kroz prste gleda i prodavcima i piljarima koji po cijelu noć viču prodajući svoje artikle. Poglavar Sreza tražio je od vlasti ispostave u Brodu da ispitaju slučaj i dostave izvještaj. Bećir Pašalić, starješina sreske ispostave u Brodu, 8. avgusta 1923. odgovara da se u pomenutoj kući i ranije nalazila kafana, a da ovo sad i nije kafana nego gostiona. Pašalić nastavlja: „Ne stoji da između vlasnika kuće Riste Kostića, te gostioničara Novice Mrkovića postoji dapače dogovor, da skoro svakog dana i noći, kako to Prokopijević ističe, tamo do 22 časa pojedine pijanice dolaze i gosp. Prokopijevića uznemiruju, nego Novičina gostiona redovito bez izuzetka stoji otvorena do 9 sati naveče“. Ovdje se mora primijetiti da Pašalić u jednom trenutku takoreći drugarski piše „Novičina gostiona“. Odlučno tvrdi da Prokopijević nije tražio drugi stan ni privatno, niti preko ispostave. Štaviše, Pašalić naglašava da Prokopijević ima „čudnovatu narav“, da mu smetaju prolaznici kad pričaju i hodaju, piljar kad viče „Krušaka, Jabuka!“, te da mu je povodom njegovih učestalih i neopravdanih pritužbi lično on kao starješina ispostave ponudio jedan stan „u svakom pogledu bolji od sadanjeg“. Međutim, Prokopijević je to odbio, rekavši: „Kada meni može Risto Kostić i Novica Mrković prkositi, mogu i ja njima“. Osvrnuo se i na druge optužbe: „Na njegove primjedbe o labavosti policije, o neredu i nečistoći koja vlada po gradu nije se vredno osvrtati, jer nije kompetentan davati svoju kvalifikaciju o ovdašnjoj policiji“. Pašalić je, upravo u duhu žute štampe, završio svoj odgovor sreskom načelniku sljedećim riječima: „Završujući ovaj izvještaj primjetiti mi je, da u dvorištu gosp. Prokopijevića vlada od nečistoće toliki smrad, da se već na ulicu osjeća“.

Da li su se Brođani urotili protiv došljaka? Da li je Prokopijević namjerno uzurpirao kuću, tjerajući inat protiv lokalnih vlasti i građana? Koliko je i u čijim navodima bilo istine, vjerovatno nećemo doznati. Nije nam poznat ni epilog ovih klevetanja, osim što znamo da je u septembru 1924. naredbom ministra vojske i mornarice Dragoljub Prokopijević određen na službu u štab komande Bosanske divizijske oblasti. Nema sumnje da su opisani događaji bili predmet tračeva i došaptavanja Brođana prije sto godina. Da su u to vrijeme postojali žuta štampa i ružičasta televizija, ovaj bi slučaj išao u nastavcima. 

* Objavljeno u Brodskim novinama br. 119, oktobar 2023.

NIJE BIO USUD DA SE ZOVE BUSUD – NEKOLIKO IZVORA O NAZIVU GRADA U STARIM KNJIGAMA

   U znamenitoj knjizi Grad pored rijeke Đuro Basler piše da je Brod u vrijeme Omer-paše Latasa, dakle sredinom 19. vijeka, dobio naziv Busud. Međutim, pisani tragovi govore da se ovaj termin u kontekstu imena naselja javlja mnogo ranije. Do sada najstariji pisani izvor o Busudu datira iz udžbenika/priručnika za geografiju i statistiku štampanog 1826. u Lajpcigu. Već 1828. u Austrijskom vojnom časopisu (Oesterreichische militärische Zeitschrift) štampan je tekst o putovanju od Broda preko Maglaja do Banjaluke i od Broda preko Prnjavora do Banjaluke. U ovom članku pominje se Turski Brod (Busud), ali i samo Brod, a spominje se i osvajački pohod Maksimilijana Petraša iz 1716. Iste godine publikovana je studija M. Tjelena Die europäische Türken u kojoj se kao primarni naziv koristi (samo) Brod, dok se u zagradi navodi naziv Busud. U jednom rječniku (Európa Tekíntete) štampanom u mađarskoj 1831. pominje se Busud (Brod), odnosno, dvojni naziv, s tim što se Busud stavlja kao primarni a izostavljena je odrednica „Turski“. Dvije godine kasnije u Lajpcigu je štampan kapitalni vojno-geografski priručnik na gotovo hiljadu stranica u kome se takođe samo pominju Busud i Brod. Godine 1835. na njemačkom jeziku štampana je vojno-geografska monografija Evrope autora Franca Rudtofera. U njoj se daju osnovni podaci o naseljima u Bosni i Hercegovini, a Brod se naziva Turski Brod (Busud). Ovdje je obrnut slučaj, jer je Busud sporedan naziv, a uz Brod je išao i prefiks Turski (Türkisch Brod). Čuveni geolog i geograf Ami Bue 1840. objavljuje djelo La Turquie d’Europe i koristi samo naziv Busud. Itinererima kojima opisuje ovaj prostor, jasno razdvaja dva Broda na način da kada govori o Bosanskom Brodu koristi termin Busud, a za Slavonski Brod koristi samo Brod. Geografija Evrope autora Adriana Balbija štampana je u Pragu na češkom jeziku 1841. i naš grad označava samo kao Brod, što je zanimljivo, jer od mjesta na Savi pominje se još samo Berbir, današnja Gradiška, ali kao Turska Gradiška. Velika studija o Turskom carstvu (Török Birodalom) štampana u Pešti 1854. sadrži zanimljive podatke. Naime, učinjena je jasna distinkcija između dva Broda, s tim što je jedan Turski (Török-Brod) a onaj na lijevoj obali Save je – Mađarski (Magyar-Broddal). Osim toga, naglašava se da je naš Brod bio poznat po trgovini svinjama, uz podatak da je imao 2.000 stanovnika. Ova procjena je, svakako, preuveličana i nerealna. U čuvenoj studiji Studien über Bosnien und die Herzegovina Johana Roskievica iz 1868. javljaju se nazivi Busud i Brood (Brood). Dvije godine nakon ovog izdanja Eduard Rufer objavljuje stratešku studiju o Bosni, Hercegovini, Dalmaciji i Crnoj Gori u kojoj se takođe javljaju ova dva naziva – Busud i Brood, ali sa opaskom u zagradi „glavni ulaz u Bosnu!“. Zanimljivo je da je ista knjiga iste godine štampana i na češkom jeziku, ali bez komentara o „vratima Bosne“, te uz varijantu naziva Brod-Busud. Naravno, većina ovih studija, strategija i istraživanja bila su namijenjena pripremama za okupaciju BiH. Upravo u septembru te 1878. godine, italijanski časopis L’Illustrazione Italiana donosi tekst u kome se pominje Brod, prvenstveno pod nazivom Busud, premda se na jednom mjestu pojavljuje i Brood. Knjiga koja se i zove Okupacija Bosne i Hercegovine – opisano iz pouzdanih izvora, koju je objavio kartograf i vojni geograf Vinzenz Haardt von Hartenthurn objavljena je iste godine i takođe donosi naziv Busud, mada se kao primarni ističe varijanta Turski Brood. Ovdje je važno osvrnuti se i na poznatog orijentalistu dr Ota Blaua koji je 1877. objavio knjigu putovanja po Bosni i Hercegovini, a u kojoj je koristio isključivo naziv Brod, te u fusnoti pojasnio da je Roskievic griješio što je upotrebljavao nazive Busud i Buzud, jer to nikad nije bio naziv mjesta, već je došlo do štamparske greške u turskim izvorima koji su kasnije korišteni.

Premda je naselje zvanično dobilo naziv Bosanski Brod nakon okupacije, u literaturi je dugo vremena vladao još veći haos jer se zadržao i naziv Busud, ali su pridodavani i novi, poput Bosna-Brod koji se javlja u turističkom vodiču štampanom u Beču, Pešti i Lajpcigu 1892. Češki časopis Svetozor u jednom broju krajem 1881. donosi tekst iz Turskog Broda (Busuda), dok od Bosanskog Broda nema ni pomena.   

Ono što je naročito zanimljivo jeste da domaći autori, koliko nam je poznato, nikad nisu koristili termin Busud. Nailazi se na Turski Brod, ili samo Brod, ali i na varijante Brod bosanski, kao što je slučaj kod Ivana Franje Jukića u njegovoj knjizi Zemljopis i poviestnica Bosne iz 1851. U Srbskom dnevniku štampanom u Novom Sadu 1863. objavljen je tekst o Bosanskom veziru u Brodu, kao i informacija da su kroz grad prošli i engleski kancelar iz Sarajeva Friman, te Dozon, francuski konzul iz Mostara. I nigdje se ne koristi nijedan drugi naziv, osim – Brod.

Moguće je, dakle, da je Oto Blau zaista bio u pravu i da Busud nikad nije bio zvanični naziv mjesta. Možda se zato ne javlja u lokalnim izvorima i kod domaćih autora. Kako bilo, očigledno je: nije bio usud da se grad zove Busud.         

* Objavljeno u Brodskim novinama br. 120, novembar-decembar 2023.

KRIVO SRASTANJE – ZAČUDAN SPOJ POZORIŠTA I ŽELJEZNICE U BRODU

   Tridesete godine prošlog vijeka bile su politički turbulentne, ali i zanimljive posmatrano iz ugla prosvjetnog i kulturnog djelovanja. Širom Kraljevine Jugoslavije, pa tako i u Brodu, otvarane su čitaonice, narodni univerziteti, a posebno važno bilo je osnivanje Narodnog pozorišta Vrbaske banovine u Banjoj Luci 1930. Ubrzo nakon formiranja, pozorište je krenulo i na gostovanja u gradovima Vrbaske banovine (pa i preko banovinskih granica, pošto su čitavih deset dana igrali u Slavonskom Brodu). U Brodu je pozorište boravilo četiri dana početkom juna 1932. godine, ni dva mjeseca nakon katastrofalnih poplava koje su zadesile Posavinu. I bez problema s poplavom, u gradu se nije imalo gdje igrati nego u – željezničkoj stanici. Tako su predstave igrane u željezničkoj restoraciji, razumije se, po odobrenju Željezničke direkcije. Ukupno je pred Brođanima odigrano osam predstava, od toga dvije dječije: „Crvenkapica“ i „Car Ćira“. Za ovu potonju, uigranu prema tekstu Mihajla Sretenovića, opština grada Bosanskog Broda otkupila je karte za siromašnu djecu u vrijednosti od 300 dinara. „Hasanaginica“ Milana Ogrizovića je igrana posebno za „muslimansko ženskinje“, kako piše u izvještaju sa turneje. Pored ovih, publika iz Broda (a možda i poneki putnik na proputovanju, dok je čekao polazak voza) imala je priliku da uživa u izvođenju sljedećih predstava: „Put oko sveta“, komedija iz prethodne pozorišne sezone, „Zona Zamfirova“, „Na poselu“, „Jazavac pred sudom“. Osim satiričnih, komičnih i poznatijih komada domaćih autora, Brođani su imali priliku da gledaju i predstavu „Stradalnici“ prema tekstu Ežena Brijea koja je imala jasno izražen socijalni i humanistički sadržaj. U izvedenim predstavama, publika je mogla da gleda i sluša mnoge umjetnike, kao što su Ljubica Jovanović Štefi (rođena Pančevka, kasnije jedan od obnovitelja i glavnih reditelja leskovačkog pozorišta), Muhamed Ćejvan (banjalučki glumac i pjevač, na početku karijere zbog baritona uglavnom igrao u operetama i komadima sa pjevanjem), Vlado Zeljković (veći dio karijere igrao u Banjoj Luci, a u periodu 1931-36 ostvario oko stotinu uloga), Marija Mica Šekulin, Ljubica Jovanović Dada, Dušan M. Mitrović Šabalija, Milica Jovanović Carka, Tereza Fogl Pleciti i brojne druge. Gostovanje u Brodu prošlo je prilično dobro, jer se na kraju izvještaja ističe: „Kada se uzme u obzir da je nedavna poplava učinila dosta kvara u Bos. Brodu, Narodno pozorište je ipak postiglo lep uspeh, jer je prosečni prihod iznosio dnevno preko 1400 din. Pored znatnog moralnog uspeha“.

Međutim, ovo nije jedina veza između brodske željezničke stanice i teatra. Naime, kabare-teatar „Literatur am Naschmarkt“ koji je osnovan 1933. a proistekao je iz Udruženja mladih autora Austrije, u svom repertoaru iz 1937. imao je i tačku „Čaša vode u Bosanskom Brodu“. Rudolf Vejs, jedan od osnivača i glavnih autora numera ove družine napisao je ovaj komad u okviru programa nazvanog „1913“. Simbolički, „1913“ kao posljednja godina prije Prvog svjetskog rata, direktno je korespondirala sa situacijom 1937. a numere koje su prikazivane u okviru kabarea jasno su ukazivale na opasnosti koje dolaze, a koje se ogledaju u događajima iz nedavne prošlosti. Tačka „Čaša vode u Bosanskom Brodu“ bila je dvadesetominutni komad koji je na duhovit i satiričan način prikazivao nacionalni problem u Austrougarskoj monarhiji. Radnja se odvijala u željezničkoj stanici u Bosanskom Brodu, a na duhovit način prikazani su sporovi između „srpskohrvatskog“ upravnika stanice Blagojevića, mađarskog željezničkog službenika Ujvaroša i sudetsko-njemačkog činovnika željeznice Hermaneka. Kroz humorističke scene i dijaloge razotkriven je besmisao šovinističkih i nacionalističkih ideologija. S obzirom da su svi službenici insistirali na svojim nacionalnim interesima, željezničkom stanicom se nije upravljalo kako treba. Angažovanost komada „Čaša vode u Bosanskom Brodu“ dodatno dobija na značaju uzme li se u obzir agresivnost fašističkih grupa u formulaciji koncepata nacije i naroda. U kompletnom programu „1913“ ovo je bio veoma zapažen komad koji je predstavljao kritiku sve radikalnije rasprave o nacionalnostima.

Zahvaljujući komadu Rudolfa Vejsa, željeznička stanica i Brod došli su do brojnih gledalaca i čitalaca, jer čak i oni koji nisu gledali kabare, mogli su o tome da se informišu u štampi. Tako su o skupini „Literatur am Naschmarkt“ i tački „Čaša vode u Bosanskom Brodu“ pisali, recimo, Freie Stimmen iz Klagenfurta (23.7.1937.), bečki Badener Zeitung (28.8.1937.), ili Kärntner Tagblatt takođe iz Klagenfurta, Der Wiener Film (april, 1937) i brojni drugi.  

* Objavljeno u Brodskim novinama br. 121, januar 2024.